आयनन समावयवता: Difference between revisions

From Vidyalayawiki

No edit summary
No edit summary
Line 1: Line 1:
[[Category:उपसहसंयोजक यौगिक]][[Category:रसायन विज्ञान]][[Category:कक्षा-12]][[Category:अकार्बनिक रसायन]]
[[Category:उपसहसंयोजक यौगिक]][[Category:रसायन विज्ञान]][[Category:कक्षा-12]][[Category:अकार्बनिक रसायन]]
वे दो या दो से अधिक यौगिक जिनके रासायनिक सूत्र समान होते हैं परन्तु परमाणुओं की व्यवस्था भिन्न भिन्न होती है समावयवी कहलाते हैं। परमाणुओं की भिन्न भिन्न व्यवस्था के कारण उपसहसंयोजक यौगिकों में दो प्रमुख प्रकार की उपसहसंयोजक समावयवता प्रदर्शित करते हैं।
* त्रिविम समावयवता
* संरचनात्मक समावयवता
== त्रिविम समावयवता ==
त्रिविम समावयवता दो प्रकार के होते हैं।
# ज्यामितीय समावयवता
# ध्रुवण समावयवता
== संरचनात्मक समावयवता ==
संरचनात्मक समावयवता दो प्रकार के होते हैं।
# बंधनी समावयवता
# आयन समावयवता
# उपसहसंयोजन समावयवता
# विलायकयोजन समावयवता
== आयन समावयवता ==
ऐसे यौगिक जिनका मूलानुपाती सूत्र एक ही होता है लेकिन ये विलयन में आयनन के पश्चात् भिन्न-भिन्न आयन देते हैं, आयनन समावयवी कहलाते हैं तथा यह समावयवता आयनन समावयवता कहलाती है। यह उप-सहसंयोजी मण्डल के अन्दर तथा बाहर के लिगैण्ड के विनिमय के कारण उत्पन्न होती है।
=== उदाहरण ===
<chem>[Co(NH3)Br]SO4 -> [Co(NH3)Br]++ + SO4</chem><sup>-2</sup>
<chem>[Co(NH3)5SO4]Br -> [Co(NH3)5SO4]+ + Br-</chem>
[Co(NH<sub>3</sub>)Br]SO<sub>4</sub> यह SO<sub>4</sub><sup>2-</sup> आयन देता है
[Co(NH<sub>3</sub>)<sub>5</sub>SO<sub>4</sub>] Br यह Br<sup>-</sup> आयन देता है।
== अभ्यास प्रश्न ==
* समावयवता से आप क्या समझते हैं? यह कितने प्रकार की होती हैं ?
* आयनन समावयवता का एक उदाहरण दीजिये।
* संरचनात्मक समावयवता एवं त्रिविम समावयवता में क्या अंतर् है ?

Revision as of 12:03, 19 March 2024

वे दो या दो से अधिक यौगिक जिनके रासायनिक सूत्र समान होते हैं परन्तु परमाणुओं की व्यवस्था भिन्न भिन्न होती है समावयवी कहलाते हैं। परमाणुओं की भिन्न भिन्न व्यवस्था के कारण उपसहसंयोजक यौगिकों में दो प्रमुख प्रकार की उपसहसंयोजक समावयवता प्रदर्शित करते हैं।

  • त्रिविम समावयवता
  • संरचनात्मक समावयवता

त्रिविम समावयवता

त्रिविम समावयवता दो प्रकार के होते हैं।

  1. ज्यामितीय समावयवता
  2. ध्रुवण समावयवता

संरचनात्मक समावयवता

संरचनात्मक समावयवता दो प्रकार के होते हैं।

  1. बंधनी समावयवता
  2. आयन समावयवता
  3. उपसहसंयोजन समावयवता
  4. विलायकयोजन समावयवता

आयन समावयवता

ऐसे यौगिक जिनका मूलानुपाती सूत्र एक ही होता है लेकिन ये विलयन में आयनन के पश्चात् भिन्न-भिन्न आयन देते हैं, आयनन समावयवी कहलाते हैं तथा यह समावयवता आयनन समावयवता कहलाती है। यह उप-सहसंयोजी मण्डल के अन्दर तथा बाहर के लिगैण्ड के विनिमय के कारण उत्पन्न होती है।

उदाहरण

-2

[Co(NH3)Br]SO4 यह SO42- आयन देता है

[Co(NH3)5SO4] Br यह Br- आयन देता है।

अभ्यास प्रश्न

  • समावयवता से आप क्या समझते हैं? यह कितने प्रकार की होती हैं ?
  • आयनन समावयवता का एक उदाहरण दीजिये।
  • संरचनात्मक समावयवता एवं त्रिविम समावयवता में क्या अंतर् है ?